Teknoloji Bağımlılığı

Gelişen teknolojiyle birlikte akıllı telefonlar, tabletler, sosyal medya platformları, bilgisayar oyunları ve internet günlük yaşamın vazgeçilemeyen bir parçası haline geldi. Erişilebilir bilgi kaynaklarının bu kadar kolay ulaşılabilir hale gelmesi başta sosyal medya, online alışverişler ve oyunlar olmak üzere bazı uygulamalarda insanların takıntılı bir şekilde vakit geçirme isteğini artırıyor. Özellikle bu uygulamaların aşırı kullanımı teknoloji bağımlılığına neden olabilir. Teknoloji bağımlılığı, bireyin yaşam kalitesini negatif etkileyen davranışsal bozukluk olarak tanımlanır.

Bağımlılık kavram olarak bir nesne ya da davranışa aşırı düşkünlük olarak tanımlanmıştır. Genellikle sigara, alkol ve uyuşturucu gibi maddelerin kullanımının bağımlılıkla ilişkili olduğu yönündedir. Fakat son yıllarda bağımlılık denince kumar oynamak, yemek yeme, aşırı egzersiz yapma ya da seks yapma gibi davranışların da bağımlılık yapabileceğine değinilir. Bu tür davranışların yanında internet, çevrimiçi oyunlar, online alışveriş, televizyon, telefon ve tablet kullanımının aşırı olma durumu da bağımlılıktır. Bu dijital cihazların aşırı kullanımı “teknolojik bağımlılık” yaratır.

Teknoloji bağımlılığı bireysel, çevresel ve psikolojik faktörlerin bir araya gelmesiyle gelişir. Duygusal boşluk, stres faktörlerinden uzaklaşma isteği, eğlence arayışı, aile içi iletişim eksiklikleri kolayca erişim ve sürekli bağlantıda olma hali insanların dijital platformda saatlerce vakit geçirmesine yol açar. Oyun ve sosyal medya platformları kişiyi ekran başında tutabilmek için ödül sistemiyle tasarlanmıştır. Dopamin salgısını aktive ederek kişinin devam etme isteğini artırır. Teknoloji kullanımı sosyal medya, oyun ve alışveriş uygulamaları vb. hızlı ve anlık ödüller sunar. Beğeni almak, bildirim göndermek, oyunlarda seviye atlamak ve içerik keşfetmek gibi bu ödüller dopamin salgısını artırdığı için kişide tekrar etme isteğini doğurur. Bunun sonucunda kişi haz verici uyarana daha çok ihtiyaç duyar ve bağımlılık döngüsü başlar.

Dijital cihazların kontrolsüz bir şekilde kullanılması sosyal, akademik, mesleki ve kişisel yaşamı etkileyerek zaman kontrolünü kaybetme, sosyal ilişkilerde zayıflık, sorumlulukların aksaması ve ruhsal/bedensel sağlık sorunları yaratır. Teknoloji çağında her şeye ulaşımın kolay olması ve bireyin boş zamanlarını değerlendirme isteği bu bağımlılığın gelişmesine yol açar. Genellikle bağımlılıklar, psikolojik ve duygusal sıkıntılar sonucunda gelişir. Yalnızlık, kaygı, değersizlik hissi ve depresif duygular kişiyi dijital dünyaya yöneltir. Yalnızlık ve sosyal kaygılar teknoloji bağımlılığını besleyen önemli duygusal etkenlerdendir. Sosyal ilişkilerde zorluk yaşayan, kalabalık ortamlara girmekten kaçınan, kendini ifade etmekte zorlanan, özgüven eksikliği yaşayan ve reddedilmekten korkan bireyler dijital ortamları daha güvenli ve kontrol edilebilir bulur.

Özellikle ergenlik döneminde sosyal medya ve internet kullanımının artması, dijital oyun oynanması ve akıllı telefonlarda aşırı vakit geçirme durumu olduğu için teknoloji bağımlılığı gelişmesi açısından kritik bir dönemdir. Ergenlik dönemi kimlik gelişiminin yaşandığı, bağımsızlık arayışının yoğun yaşandığı, duygusal dalgalanmaların olduğu ve sosyal çevrenin bir ergen için çok önemli olduğu bir evredir. Ergen, yaşıtlarının ve teknolojinin de etkisiyle dijital ürünleri kullanımına daha fazla eğilim gösterebilir. Konuşulan konulara yabancı kalmamak ve geri kalmış hissine kapılmamak için dijital ortamlarda daha fazla vakit geçirmeye başlar. Ebeveynlerin bu dönemde biraz daha dikkat etmesi ve kontrolü elden bırakmaması gerekir. Ergenlerin bir gruba ait olma ihtiyacı, yalnızlaşması, sosyal destek ihtiyacı, içe kapanma, ders başarısının düşmesi ve depresif eğilimler göstermesi gibi durumlar göz önünde bulundurulduğunda teknoloji bağımlılığı açısından risk altında olan bir yaş grubudur. Bu dönemde ebeveynlerin teknoloji kullanımına yaklaşımı çok belirleyicidir. Teknolojiye aşırı izin verilmesi ya da aşırı kısıtlanması da bağımlılık geliştirmesine neden olabilir. İyi bir rol model olmak, açık iletişim kurmak, belirli sınırlar ve kurallar belirlemek, alternatif aktiviteler sunmak, takip ve güven dengesi oluşturmak önemlidir. Dengeli, bilinçli ve rehberlik eden bir yaklaşım bir ergenin sağlıklı teknoloji alışkanlığı geliştirmesinde etkilidir. Bu nedenle aile tutumları ve aile içi iletişim teknoloji kullanımını doğrudan etkilemektedir.

Teknoloji Bağımlılığının Türleri:

1 İnternet Bağımlılığı: Birey sürekli çevrimiçi olma ihtiyacı duyar. Sosyal medya, forum siteleri, bloglar ve web sitelerinde aşırı vakit geçirir. İnternetten uzak kalınca huzursuzluk ve sinirlilik hissedebilir.

2 Sosyal Medya Bağımlılığı : İnstagram, Facebook, TikTok, X (Twitter) gibi sosyal medya platformlarında saatlerce gezinir. Beğeni, yorum ve takipçi sayısı için bağımlı hale gelir. Sosyal hayatını dijital etkileşimlere göre şekillendirir.

3 Oyun Bağımlılığı (Gaming Disorder) : Online ya da offline oyunlarda uzun zaman geçirir. Gerçek hayatın sorumluluklarını ihmal eder.2019 yılında Dünya Sağlık Örgütü (WHO) oyun bağımlılığını resmi sağlık sorunu olarak tanımlamıştır.

4 Akıllı Telefon Bağımlılığı (Nomofobi) : Telefonsuz kalma korkusudur. Sürekli telefona gelen bildirimleri kontrol etme ihtiyacı duyar. Uyumadan önce, uykudan uyanır uyanmaz telefona bakma alışkanlığıdır.

5 Alışveriş ve Online Harcama Bağımlılığı : Kişi e-ticaret sitelerinde saatlerce vakit geçirir. İhtiyacı dışında ürünler satın alır. Maddi kayıplara rağmen kontrolsüz alışveriş yapar.

6 Dijital Kumar ve Bahis Bağımlılığı : Birey, online kumar, bahis ve şans oyunlarına aşırı yönelir. Maddi ve psikolojik kayıplara rağmen devam eder.

7 Bilgi Arama / Haber Bağımlılığı : Sürekli internetten bilgi arama ya da haber okuma isteğidir. Bireyin günlük yaşamı bu alışkanlığı yüzünden negatif etkilenir.

Belirtileri : Teknoloji bağımlılığı fiziksel, zihinsel ve sosyal olmak üzere bazı belirtilerle kendini gösterir. Ekran başında geçirilen süre her geçen gün artar. Kullanımı kontrol etmede güçlük yaşanır. Dijital cihazlardan uzak kalınca huzursuzluk ve sinirlilik hali gözlenebilir. Depresif belirtiler görülür. Telefon ya da internet erişimi olmadığında panik hali mevcuttur. Kişi, günlük sorumluluklarını ve sosyal ilişkilerini ihmal eder. Dikkat dağınıklığı ve odaklanma sorunları gözlenir. Ayrıca, dijital cihazlar dışında başka hiçbir şey yapmaz. Diğer aktivitelerden zevk almaz. Sadece teknolojiyle vakit geçirdiğinde mutlu ve rahat hisseder. Sosyal ilişkilerden, etkinliklerden ve aileden uzaklaşma gözlenir. Teknoloji kullanımı olmadığında gerginlik, kaygı ve öfke patlamaları görülür. Uykusuzluk ya da uyku düzensizlikleri mevcuttur. Göz yorgunluğu, baş ağrısı ve boyun ağrıları gözlenir. Hareketsizlik nedeniyle kilo artışı ve sağlık sorunları ortaya çıkar. Yemek yeme ve kişisel bakım alışkanlıklarını ihmal etme davranışları vardır.

Çocuklarda teknoloji yasaklandığında aşırı ağlama ve öfke nöbetleri gözlenir. Arkadaşlarıyla oynamak yerine ekran başında vakit geçirmek ister. Hatta oyuncaklarıyla oynamak yerine tablet/telefon ister. Yemek yerken hatta uyurken bile dijital cihazları talep eder.

Ergenlerde, sosyal medyadan ve çevrimiçi oyunlarda uzun süre kalma ve zamanı unutma görülür. Ders çalışmayı reddeder. Sınav hazırlıklarını aksatır. Aileyle iletişim zayıflar. İçe kapanma gözlenir. Arkadaş ilişkilerinde azalma ve yalnızlık hissi gelişir. Teknoloji kullanımına sınır getirildiğinde öfke patlamaları görülebilir. Ergenler sanal ortamlarda kendini daha değerli hisseder.

Tedavi : Teknoloji bağımlılığı davranışsal bir bağımlılık türüdür. Bireyin psikolojik durumu ele alınarak uygun bir tedavi planı oluşturulur. Psikolojik destek, davranış değişiklikleri ve aile/sosyal çevrenin katkısı tedavide önemlidir. Bilişsel davranışçı terapi yöntemi uygulanır. Bireyin teknoloji kullanımına dair düşünce ve davranışlarını fark etmesi sağlanır. Sağlıksız inançları değiştirme ve alternatif davranışlar geliştirme üzerine çalışılır. Bağımlılığın altında yatan stres, kaygı ve yalnızlık gibi duygusal nedenlere yoğunlaşır. Çocuk ve ergenlerde aile desteği büyük önem taşır. Aileye psikoeğitim verilir. Ebeveynlerin teknolojiye sınır koyması ve rol model olması üzerine çalışılır. Telefon ve internet kullanımıyla ilgili zaman yönetimi oluşturulur. Günlük kullanım süreleri belirlenir. Bildirimleri kapatmak ve belirli saatlerde dijital cihazlardan uzak durmak gerekir. Günlük hayatta ekransız zaman dilimleri oluşturulur. Örneğin; yemek yerken ekran açılmaz. Spor, sanat ve kitap okuma gibi alternatif aktivite planları yapılır. Yüz yüze sosyal ilişkileri güçlendirebilmek için çeşitli etkinlikler planlanabilir. Teknoloji bağımlılığına eşlik eden depresif belirtiler, kaygı bozuklukları ve dikkat sorunları varsa hekimin gerekli bulduğu vakalarda ilaç tedavisi önerilebilir.

Psikolog Funda Buharalı.

Psikoterapi Antalya.